Soms vertelt iemand een verhaal dat meteen een snaar raakt. Voorwaarde is natuurlijk dat je een bereidwillige klankkast bent, waarin zo´n verhaal resoneert. Bij mij gebeurde dat vanochtend, toen schrijver Theodor Holman vertelde over zijn boek ‘De grootste truc aller tijden’ in het tv-programma Boeken.

.

Twee jaar geleden hield hij – kind van ouders die het Jappenkamp overleefden – een toespraak tijdens de herdenking van de bevrijding van Nederlands-Indië op 15 augustus 1945. Met een schok bedacht hij hoe hij zich voor het verhaal van zijn eigen ouders altijd had afgesloten. Dit boek is zijn poging dat enigszins recht te zetten.

Zijn vader had een kampdagboekje bijgehouden. Holman liet het tijdens de uitzending zien: een dun beduimeld notitieboekje waarvan je je afvraagt hoe dat het kamp heeft overleefd. Achterin schreef zijn vader, vrijetijds-goochelaar, een aantal zelfbedachte trucs. Het gaf Holman zijn invalshoek: over de ‘illusies die het leven ons flikt’.  Bekijk de uitzending vanaf 16’30.

Waarom het resoneert?

Holman benadrukte hoe de Indische Nederlanders – vaak aldaar geboren – alles kwijtraakten. Hun bevrijding ging immers naadloos over in de Bersiap-periode: Indië wilde niets meer te maken hebben met alles wat maar riekte naar kolonialisme. Dus na de Jappenkampen moesten de Indische Nederlanders opnieuw voor hun leven vrezen. Wie kon, vertrok naar Nederland. Met achterlating van huis, inboedel, dierbaren, huisdieren en geboortegrond. En met als vooruitzicht een vreemd, koud land dat zij vaak alleen kenden uit schoolboekjes en van foto’s.

Bevrijd, en nu asielzoekers. Met dien verstande dat zij wel degelijk tot de onderdanen van de koningin behoorden. Holman refereerde al aan de manier waarop Nederlands-Indische mensen hier niettemin bij de overheden moesten soebatten voor een beetje erkenning – die hooguit mondjesmaat kwam. Verlies op verlies op verlies.

Hoeveel verlies kan een mens hebben? Veel, getuige de veerkracht van mijn vader. Eerder dit jaar schreef ik – bij wijze van vingeroefening voor de schrijfwedstrijd van de Boekenweek – een klein eerbetoon aan hem én aan mijn moeder. Nee, ik stuurde het verhaal niet in en het had ook vast niet gewonnen. Maar een klankkast resoneert tegen wil en dank. Daarom wil ik het verhaal nu toch een plaats bieden:

.....................................................................................

De pronkerwtjes

Op de brancard mijn vader die van de MS Kota Inten wordt gedragen – februari 1947. Voor het eerst op Nederlandse bodem.

“Vijfennegentig jaar ben ik. Mijn toekomst ligt achter me en mijn verleden haalt me in. In de spiegel kijkt een oud mens me verbaasd aan; ik voel me hooguit zestig. En nog steeds levenslustig. Bijna een eeuw kan ik terugblikken nu. Een levensrijkdom die tegelijkertijd voelt als een verarming. Al die dierbaren die nog slechts herinneringen zijn… Geleidelijk aan word je de eenzame boom in het klaprozenveld. Beetje scheef, beetje krom. Al het jonge steekt daar mooi bij af.

Nog één keer kunnen bijpraten met vriendinnen. Nog één keer de geborgenheid voelen van vroeger, thuis. Of schaatsen op de vijver bij de HBS. En dan zwieren, naast mekaar. Doen ze dat tegenwoordig nog, zwieren? Veel dingen zijn anders nu. De kinderen trouwen bij voorkeur als er al een kindje onderweg is. Een dikkere buik tijdens de plechtigheid verhoogt de feestvreugde. Hoe anders was dat in de jaren vijftig. Hoe anders was dat bij mij. 

Tot over m´n oren verliefd werd ik. Op een zieke Nederlands-Indische man die na de oorlog in Azië hier aankwam en liggend op een brancard van boord werd gedragen. De oorlog had hem niet alleen veroordeeld tot drie jaar Japanse krijgsgevangenschap, maar ook tot het verlies van zijn ouders, zijn huis, zijn gezondheid en nu dus ook zijn land. Voor hem bestond de bevrijding alleen maar uit een nieuwe beproeving. Nederlands-Indië wilde onafhankelijk zijn, en dus waren Nederlanders als hij persona non-grata. En zo begon deze jongeman uit de tropen aan een nieuw bestaan in een land dat net in de greep was van een van de strengste winters van de vorige eeuw. 

Pronkerwtjes of lathyrus.

Een radio-uitzending bracht ons samen. Iemand riep op tot een bezoekje aan zo´n gehospitaliseerde Indische militair, ontheemd en vaak eenzaam. Dat eerste bezoek had ik pronkerwtjes meegenomen. Iets kleurigs voor op die klinische ziekenkamer. Hij kende de bloemen niet en vond ze de mooiste die hij ooit had gezien. Wat was hij mager. Wat was hij bijzonder. Ik bleef hem bezoeken.

Mijn ouders waren tegen. Zij zagen geen toekomst voor ons. Maar dat bracht ons alleen maar nader. Ik had zoveel en hij zo weinig. Waar haalde hij dan toch dat optimisme vandaan? En die grapjes en verhalen? Alles wilde ik goedmaken wat hem was aangedaan; zijn rots in de branding zijn. Mijn vader huilde toen hij hoorde dat er een kindje op komst was. Het sneed door m´n ziel, maar ik had gekozen. 

We trouwden op een woensdag, met nog meer bruidsparen. Dan kostte het niets. Mijn man had als enige een corsage meegenomen voor zijn toekomstige vrouw: van pronkerwtjes. Een speldje en lintje maakten het af. Deze man uit die verre cultuur had toch maar aan alles gedacht. Mijn ouders waren afwezig. Een zwarte bladzijde. Maar die lichtte op met een gouden randje, toen mijn vader later op zijn sterfbed bekende dat hij erg gesteld was geraakt op mijn man. ‘Ik heb er een zoon bij gekregen’, zei hij. Zelf had ik die verandering al gezien. Maar dat hij dit uitsprak, was balsem voor de ziel. En nog.”